Nhân sâm Lai Châu mang lại sinh kế xanh mới cho vùng cao Tây Bắc

Bằng cách kết hợp kiến ​​thức bản địa với khoa học và công nghệ hiện đại, cộng đồng dân tộc địa phương đang trồng cây dược liệu dưới tán rừng, đảm bảo cả sinh kế và đa dạng sinh học.

Vào năm 2003-2004, nhóm khảo sát đa dạng sinh học của dự án Thủy điện Sơn La đã tìm thấy một loại cây mà người dân địa phương gọi là 'sâm đen Mường Tè' hay 'sâm Lai Châu'. Cái tên này xuất phát từ màu tím sẫm khi cắt thân cây tươi.

Vào thời điểm đó, các cửa hàng thuốc đông y và người buôn bán thảo dược đã trả giá cho loại cây này cao hơn tới 10–15 lần so với cây tam thất thông thường (Panax notoginseng). Trong khi tam khô thông thường được bán với giá 0,5–1 triệu đồng/kg thì tam đen chất lượng cao có giá 7–20 triệu đồng/kg.

Nguyễn Văn Thông, Thư ký Hiệp hội Sâm Lai Châu kiêm Giám đốc Kỹ thuật tại Hoa Bản Lai Châu, là thành viên của nhóm khảo sát. Anh nhớ lại mình đã rất ngạc nhiên trước các phương pháp thu hoạch điện tử được cộng đồng dân tộc địa phương sử dụng.

"Thay vì nhổ cả cây, họ chỉ bẻ một phần rễ rồi chôn lại phần còn lại, giữ nguyên khoảng 3-4 cm", Thông nói. 

"Họ nói để lại, đánh dấu gốc, năm sau quay lại thu hoạch hạt giống để nhân giống. Phần rễ còn lại tiếp tục phát triển nên sau vài năm sẽ thu hoạch được nhiều đoạn hơn. Hóa ra họ bảo tồn gen và các loài thực vật như vậy. Nhờ kiến ​​thức bản địa đơn giản mà loài cây quý này đã được bảo tồn qua nhiều thế hệ", Thông nói.

Vào tháng 6 năm 2004, bài báo khoa học đầu tiên của Phó Giáo sư Tiến sĩ Phan Kế Long về loài thực vật quý hiếm đã được xuất bản.

Trong năm 2004-2005, một số người dân vùng cao Lai Châu đã trồng tổng cộng hàng trăm cây sâm đen trong vườn nhà nhưng tất cả đều được bán cho thương lái Trung Quốc.

Muốn bảo tồn loài quý hiếm, Thông và cộng sự đã nghiên cứu và gửi mẫu đi phân tích, đánh giá chất lượng.

Kết quả cho thấy các hợp chất có hoạt tính cao như: Saponin R2 - MR2 (chống oxy hóa, chống lão hóa, bảo vệ tế bào, đặc biệt là tế bào da); Saponin Rg1 (chống mệt mỏi, căng thẳng, tỉnh táo); Saponin Rb1 (ức chế thiết yếu hệ thần kinh, giảm đau, bảo vệ tế bào gan); Saponin Rd (thúc đẩy hoạt động của vỏ thượng thận); Saponin Rh2 (ức chế sự phát triển của tế bào ung thư và sự lây lan của khối u) và các chất khác. 

Đáng chú ý, hàm lượng Saponin cao hơn nhiều so với sâm rừng, sâm Vũ Điệp và thậm chí cả sâm Ngọc Linh.

Do phạm vi phân bố hẹp, chỉ được tìm thấy ở vùng núi cao Lai Châu nên cây có tên chính thức là Nhân sâm Lai Châu.

Tính đến ngày 31/10/2021, tỉnh Lai Châu có 25 doanh nghiệp, hợp tác xã và gần 200 hộ dân trồng cây cần sa. Ngày 23/11/2021, chính quyền tỉnh chấp thuận thành lập Hiệp hội Sâm Lai Châu.

Phát triển

Theo Trung tâm Xúc tiến đầu tư và Dịch vụ tài chính Lai Châu, Nhân sâm Lai Châu là loài đặc hữu, có giá trị dược liệu và kinh tế cao. Nó có tiềm năng lớn để giúp các dân tộc thiểu số thoát khỏi đói nghèo.

Tháng 5 năm 2024, Tỉnh ủy Lai Châu ban hành Nghị quyết số 17 về phát triển nhân sâm Lai Châu đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2035. 

Dự kiến ​​đến năm 2030, tỉnh sẽ sản xuất 30 tấn nhân sâm mỗi năm, tất cả đều được chứng nhận theo tiêu chuẩn GACP-WHO hoặc tương đương. Đến năm 2035, Sâm Lai Châu cùng với nhân sâm Việt Nam đặt mục tiêu trở thành thương hiệu quốc gia, có giá trị xuất khẩu cao và được quốc tế công nhận.

Kế hoạch phát triển đặt mục tiêu trồng 3.000 ha nhân sâm vào năm 2030, mở rộng lên 10.000 ha vào năm 2045.

"Mỗi hộ gia đình nhận cây nhân sâm về trồng ở sân sau. Sau khoảng sáu năm, công ty sẽ mua nhân sâm theo giá thị trường, mang lại thu nhập ổn định cho người dân địa phương", ông Thông giải thích.

Tuy nhiên, việc bảo tồn vẫn là ưu tiên hàng đầu của ông. Ông nói: "Chúng tôi đã nhận được các đơn đặt hàng lớn từ Trung Đông, nhưng chúng tôi không thể nhận do nguồn cung hạn chế. Nếu mọi thứ đều được bán thì sẽ không còn gì để bảo tồn".

Thách thức lớn nhất mà Thong phải đối mặt hiện nay là đảm bảo nguồn vốn cho việc bảo tồn và mở rộng.

"Hỗ trợ hiện tại của chính phủ là 200 triệu đồng/ha, quá thấp. Để thâm canh đạt tiêu chuẩn kỹ thuật, chúng tôi cần 9-10 tỷ đồng/ha trên đất trống và 6-7 tỷ đồng/ha dưới tán rừng”, ông Thông nói.

Bất chấp những thách thức, Thông vẫn cam kết thực hiện sứ mệnh bảo vệ và phát triển loài nhân sâm quý giá này trong rừng sâu Tây Bắc.

Ông ước tính Lai Châu có khoảng 300.000 ha đất thích hợp để trồng nhân sâm, có tiềm năng mở rộng sang các tỉnh lân cận, lên tới 1 triệu ha trồng nhân sâm bền vững dưới tán rừng. Đối với cộng đồng vùng cao, điều này có nghĩa là sinh kế lâu dài và thân thiện với môi trường.

Bình Minh